Dilaver Zeraq
Biwêj, hêmanên zimên û komên peyvanên qalibî ne ku ji bo kurtkirina vegotinê û carinan ji ji bo kurtkirina wateya heyî skin bikaranîn. Biwêjên zimanekî, li ser hewcetiyên wî zimanî peyde bûne. Her biwêjek di pergaleke sazkirî û qalibî ya zimanekî de xweyî taybetiyek e. Tevî ku besek ji biwêjên zimanekî çîroka wan heye jî, Beşek zêde jî li ser pêhisîn, hîskirin, ramîn û derbirîna rewşê û kirin û Çalakiyên afirandin. Û di her zimanî de Beşek biwêj, ji rûdana qewaman afirîne û bûne xweyî çîrokekê.
Rêyên vegotin û derbirînê yên ku di navbera mirovan da a rola ragihandinê, pêhisînê, danhîskirinê, hayjêçêkirinê û danzanînê radibin, gelek in. Loma jî, biwêj, bi rêyên Çalakiyên zimanî yên wekî; hînbûnê, hînkirinê, perwerdehiyê, zanîstiyê û ragihandina rojname û mediayî ji nifşekê derbasî nifşeke din üssü û tefî ku caran di warê teşedariyê de hin guherîn li wan dikeve guherîn li wan dikeve guherîn pia û zêdetir bibe.
Ruhê her netweyekê di zimanê wê de teşe digire, tê de ava sole û dîsa a rêya zimanê wê dide diyor. Loma jî, taybetiyên zimanekî, di heman demê, rê û biwara nasîna taybetiyên karakterîstîk yên wê neteweyê ne. Taybetiyên karakteristik ên dikevin behsê, di heman demê, warê hayjêbûn û zanîna dîrokî, travma, hevpêwendî û hevkartêkiyên candî, aborî ,vegotinên gelêrî û wêjein.
Ji ber hindê jî, qalibên vegotinê, derbiranê û biwêjên zimanekî, ew biwar in ku mirov dikarê zimanê neteweyekê pê nas bike û der heqê hevpêwendî û hevkartêkiyên candi yêqêyên net heewey a biw Agahî û zanîna ku ez behs jê dikim, di heman demleri warê nasîna soul zimanê wê neteweyê de aliyên bivênevê ne û centilmen wan ne gengaz e mirov xweşikî gel û neteweyêkê nas bike.
Lê belê residence qaydeya hanê, di hin warên taybet û kitekitan, kadın. Ji ber ku hevpêwendî û hevkartêkiyên bi rêya koçberî, sher û pevçûn, danûstandinên aborî, serdestî û bindestiyê kirine ku qalikê zimanan, -bêyî ku ji kakilê xwe tiştek winda kilina xwe tistek winda biennian Digel vê yekû jî, alî jiûn henerovb hîskirin, pêhisîn û ramîna dinyayî pêk deri û hema bêje li every derê dinyayê, mirovan hin qalib-biwêj bi hemani nabedi nouti ki tay nyayûn
Kartêk û taybetiyên ketî behsê bûne sedem ku di navbera biwêjên zimanan de jî hin hevrengî û wekîhevî (eynîtî) çêbibin ku mirov nikaribe tê derxîne û nizanibe û nizibe ew ew biwîn. İn di van biwêj û qalibên guheriyayî, bi tefî ku peyv û lêkerên wekîhev (eynî) bi cî bûne, carinan peyv jî guherîne. Lê ne wekîhevbûn ne jî guherîna peyvan nebûye sedem ku soulû mentîqa aslı ya zimanan biguhere.
Digel vê yekê jî, qalib û biwêjên zimananên wekîhev, gelek caran sole sedem ku di nav bikarhênerên zimanekî, gengeşi û heftûheşt çêbibin li ser rastbûna biwêkra, û li ser fi “ev qalib-biwêj ne ya beni ye”an “ev qalib-biwêj ji blah zimanî ketiye zimanê me”an “filan zimanî ev qalib-biwêj ji zimanê me dizye (ji xwe rebiriye)”nelihevî çêbin û bikarhênerên zimanekî ber bayê xwaza (arezuya) rastbûn û peydekirina rastiyê bikevin û pê re jî, di nav xwe de bikevin qayişkêşanê û hey hewlê bidin ku şastiya hevwanninstiyê
Ev rewş, din nav endamên neteweyên wekî neteweya kurd, pir zêde diqewime û kurdî, wekî zaravayeke kurdî, pir zêde Tabana dabaşa van gengeşîkirinan. Û mesken yek zimên, an jî kurunciyê diêşîne. Ji ber ku;
Kurmancî, sedan salan, bi zimanên wekî osmanîkî, erebî, tirkî, farisi, rûsî, ermenîkî, azerîkî, suryanîkî û asûrîkî re ketiye pêwendiyeke calak û endamên di vanaziande, perendamên di vanaziandi, , karibûne pê biaxivin û xwe derbibirin. Konut derava hanê, di dirokê de li kuruncîaxêvan, yani avantaj û kelkeke mezin. Lê îro ro, li bakur, konut nelihevî li kurncîaxêvan bûye serêşîyek.
Xwaza zanîn û nîşandana rastiyê ya ku bikurncîaxêvan re çêbûye, Taban sedem ku ew van hevpêwendî, hevkartêkî û sedemên guherîna peyvên zimanan, wekîhevbûna peyvan bikurcîaxêvan re çêbûye peyvan biûnqâvên hevpêvûş.
Ye le hewce em ji bîr nekin; ji ber etîmologî û taybetiyên peyvsaziyê, hin caran em dikarin ji bo peyvan bejin, abode ya vî zimanî ye ew ya blah zimanî ye jî, lê belê em nikarin bi sanahî ji bo qalib-biwêjan bêman t. Weki minak:
Em bi teqezî û zelalî nikarin bejin;
“Xewa yekî revîn”hayali bir ji “uykudan kaçış” A tirkî hatiye girtin an jî em nikarin bejin tirkan ji ya kurdî ji xwe re birisi. Û divê em bizanibin li gelek heremên kurunciyê konut biwêj heye û di zaravayên kirmanckî û soranî de jî bi awayekî nêzîhev tê gotin.
Her wiha, çima ku peyv û lêkerên wan wekîhev in, em bi teqezî û zelalî nikarin bejin;
“Taqeta (yekî) neman-Taqet di (yekî) de neman”kurgusal bir ji “Buhar bitti”a1 ingilizce an jî ji “Pil başarısız oldu”A tirkî hatiye girtin an jî îngilîzan û tirkan ji kurtincî girtin.
Nikarin bejin’de Û bêguman;
Kurmanciyê “Piştiyê xwe şidandin-Teng û qûşên xwe jidandin”û tirkiyê jî “Kemerleri sıkın”ji “Kemerlerinizi sıkın”2 a ingilizce ji xwe birisiyiz.
Roja îroyîn, tu zimanek tune ye ku bi temamî xas û saf maye. Hevpêwendî û hevkartêkên ku ji her aliyên jiyani ve li mirovan qewimiye, kiriye ku ziman ji ‘sağlam’yê derkevinû’ pirrengiyeke ji rengên lihevkirî” ji xwe re ava bikin û pêwîstiyên xwe yên vegotin û derbirînê, pê dabîn bikin. Loma jî, tiştê ku ji me bikarhênerên kur(d)manciyê re dimîne residence e; serê pêşîn hewce ye em qebûl bikin, tu zimanek nemaye ku hêmanên wî sedî sed wekî yên destpêkê ne û hemû hêmanên wî xwemalî wî ne û pê re jî hewce ye em rewşa pirûlîbên yên destpêkê ne û pê re jî hewce ye em rewânşa pull outl , zimanê xwe geştir û rengintir bikini.
Ferheng:
1 – https://dictionary.cambridge.org/tr/sözlük/english-turkish/run-out-of-steam?q=Run+out+of+steam
2 – https://dictionary.cambridge.org/tr/sözlük/english-turkish/tighten-one-s-belt?q=tighten+one’s+belt
